Είναι ο κόσμος πραγματικά ασφαλής χωρίς τη Σοβιετική Ένωση;

Του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ

Ακόμη από  τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης είκοσι χρόνια πριν, Δυτικοί σχολιαστές συχνά γιόρταζαν σαν αυτό που είχε εξαφανιστεί από τη παγκόσμια αρένα το Δεκέμβρη του 1991 να ήταν η παλιά Σοβιετική Ένωση, η ΕΣΣΔ του Στάλιν και του Μπρέζνιεφ, αντί η Σοβιετική Ένωση των μεταρρυθμίσεων της περεστρόικα. Επιπλέον, η συζήτηση για τις συνέπειες της επικεντρώθηκαν κυρίως στις εσωτερικές εξελίξεις της Ρωσίας. Ισόποσα σημαντικές, όμως, ήταν και οι συνέπειες για τις διεθνείς σχέσεις, συγκεκριμένα ξεχασμένες εναλλακτικές για μια πραγματική νέα παγκόσμια τάξη άνοιξαν με το τέλος του ψυχρού πολέμου.

Μετά την εκλογή μου σαν γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος τον Μάρτη του 1985, η Σοβιετική ηγεσία επεξεργάστηκε μια νέα ατζέντα εξωτερικής πολιτικής. Μια από τις βασικές ιδέες των μεταρρυθμίσεων, ή αλλιώς «περεστρόικα», ήταν η νέα πολιτική σκέψη, βασισμένη στην αναγνώριση της διασυνδεσιμότητας  και αλληλοεξάρτησης του κόσμου. Η κορυφαία προτεραιότητα ήταν να αποτρέψουμε την απειλή του πυρηνικού πολέμου. Οι άμεσοι διεθνείς μας στόχοι περιλάμβαναν το τέλος του αγώνα των πυρηνικών όπλων, τη μείωση των συμβατικών ενόπλων δυνάμεων, τη διευθέτηση πολλών περιφερειακών συγκρούσεων που απασχολούσαν τη Σοβιετική Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες, και την αντικατάσταση του διαχωρισμού της Ευρωπαϊκής ηπείρου σε εχθρικά στρατόπεδα με αυτό που εγώ αποκαλούσα το κοινό Ευρωπαϊκό σπίτι.

Καταλάβαμε ότι αυτό μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο δουλεύοντας μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα δύο έθνη μαζί κατείχαν το 95% του παγκόσμιου οπλοστασίου πυρηνικών όπλων. Ήταν ως εκ τούτου μεγάλης σπουδαιότητας ότι στη πρώτη μας σύνοδο κορυφής με το Πρόεδρο Ρόναλντ Ρήγκαν, που πραγματοποιήθηκε στη Γενεύη το Νοέμβρη του 1985, δηλώσαμε ότι «ο πυρηνικός πόλεμος δε μπορεί να νικηθεί και δε πρέπει ποτέ να παλευτεί». Συμφωνήσαμε ακόμη ότι η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ δε θα αναζητούν στρατιωτική υπεροχή η μία απέναντι στην άλλη. Στην επόμενη μας σύνοδο κορυφής, στο Ρέυκιαβικ το 1986,  ο Ρήγκαν και εγώ προχωρήσαμε στη συζήτηση πάνω σε συγκεκριμένους τρόπους βάσει στους οποίους θα μπορέσει να υπάρξει ένας κόσμος χωρίς πυρηνικά όπλα.

Στέρεα βήματα προς αυτή τη κατεύθυνση σύντομα ακολούθησαν. Το Δεκέμβρη του 1987 ο Πρόεδρος Ρήγκαν και εγώ υπογράψαμε στην Ουάσινγκτον τη συνθήκη του INF – τη πρώτη και ακόμη τη μοναδική συμφωνία που αποκλείει δύο τάξεις όπλων μαζικής καταστροφής και πυραύλους μικρού βεληνεκούς. Το 1991 ο Πρόεδρος Τζορτζ Μπους και εγώ υπογράψαμε στη Μόσχα της πρώτη συνθήκη START, μειώνοντας στο μισό τα πυρηνικά όπλα, και μετά το φθινόπωρο του ίδιου έτους συμφωνήσαμε να καταστρέψουμε τα πιο στρατηγικά πυρηνικά όπλα και από τις δύο πλευρές.

Ο δρόμος προς αυτές τις συμφωνίες ήταν δύσκολος, άλλα το αποτέλεσμα ήταν η αμοιβαία εμπιστοσύνη, που βοήθησε εμένα και το Πρόεδρο Μπους να δηλώσουμε στη σύνοδο της Μάλτας το Δεκέμβρη του 1989 ότι τα δύο έθνη μας δε χαρακτήριζαν ο ένας τον άλλο εχθρό. Σήμαινε ότι ο ψυχρός πόλεμος τελείωσε. Αυτό άνοιξε το δρόμο για συνεργασία και το τερματισμό τοπικών συγκρούσεων που ξεσπούσαν εδώ και δεκαετίες σε διάφορα μέρη του κόσμου καθώς και την αντιμετώπιση της επιθετικότητας του Σαντάμ Χουσεΐν ενάντια στο Κουβέιτ το 1990, και, το πιο σημαντικό, οδήγησε σε ειρηνικούς μετασχηματισμούς στη Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη το 1989-91, βασισμένη στην ελεύθερη βούληση των λαών της. Αυτή η διαδικασία κορυφώθηκε με την ενοποίηση της Γερμανίας. Οι συνθήκες ήταν πλέον έτοιμες ώστε να αναβιώσουν τα Ηνωμένα Έθνη ως το βασικό εργαλείο λύσης και αποτροπής των διεθνών συγκρούσεων.

Τι έγινε μετά το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης το 1991; Γιατί οι ευκαιρίες να χτίσουμε αυτό που ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Δεύτερος ονόμαζε μια πιο σταθερή, πιο δίκαιη και πιο ανθρώπινη παγκόσμια τάξη δεν έγινε πραγματικότητα; Για να δώσουμε απάντηση σε αυτό το ερώτημα πρέπει να κοιτάξουμε πίσω στα γεγονότα που σχετίζονται με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την αντίδραση της Δύσης σε αυτή.

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης διέκοψε τη περεστρόικα – μια προσπάθεια να πραγματοποιηθεί ένας εξελικτικός μετασχηματισμός από τον ολοκληρωτισμό στη δημοκρατία σε μια αχανή χώρα από το 1985 μέχρι το 1991. Τα επιτεύγματα της περεστρόικα ήταν πραγματικά και πολλά. Έφερε ελευθερία, συμπεριλαμβανομένου την ελευθερία του λόγου, της συνάθροισης, της θρησκείας και της μετακίνησης, όπως επίσης πολιτικό πλουραλισμό και ελεύθερες εκλογές. Ξεκινήσαμε ένα μετασχηματισμό στη κατεύθυνση της οικονομίας της αγοράς. Αλλά δράσαμε πολύ αργά στο να μεταρρυθμίσουμε το Κομμουνιστικό Κόμμα και να μετατρέψουμε τη Σοβιετική Ένωση σε μια νέα, αποκεντρωμένη ένωση κυρίαρχων δημοκρατιών.

Αντίθετα με ότι μερικές φορές υποστηρίζεται, η Σοβιετική Ένωση δε διαλύθηκε από καμία ξένη δύναμη αλλά ως αποτέλεσμα εσωτερικών διαδικασιών. Πρώτα, τον Αύγουστο του 1991 οι συντηρητικές δυνάμεις της αντι-περεστρόικα οργάνωσαν πραξικόπημα ενάντια στην ηγεσία μου που απέτυχε αλλά αποδυνάμωσε τη θέση μου. Μετά στις 8 Δεκέμβρη, αγνοώντας τη θέληση του λαού, που είχε υποστηρίξει ανανέωση της ένωσης σε δημοψήφισμα το Μάρτη του 1991, οι ηγέτες της τριών Σοβιετικών Δημοκρατιών – ο Ρώσος Πρόεδρος Μπόρις Γιέλτσιν και οι ηγέτες της Ουκρανίας και Λευκορωσίας – συναντώνται μυστικά και αποκηρύσσουν την Ένωση.

Αυτό το γεγονός οδήγησε σε ευφορία και σε ένα «σύμπλεγμα των νικητών» ανάμεσα στην Αμερικάνικη πολιτική ελίτ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δε μπορούσαν να αντισταθούν από το πειρασμό να ανακοινώσουν τη «νίκη» του στο ψυχρό πόλεμο. Η «μοναδική εναπομείνασα υπερδύναμη» στοιχημάτισε στην αξίωση της μονοπωλιακής ηγεσίας στις παγκόσμιες σχέσεις. Αυτό, και η εξίσωση της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης με το τέλος του ψυχρού πολέμου, που στη πραγματικότητα είχε λήξει δύο χρόνια νωρίτερα, είχε μακρόπνοες συνέπειες. Εκεί βρίσκονται οι ρίζες πολλών λαθών που έχουν φέρει τον κόσμο στη σημερινή προβληματική θέση.

Συνήθιζα να λέω στους διαπραγματευτές εταίρους μου, Ρήγκαν, Μπους και άλλους Δυτικούς ηγέτες, ότι όλοι μας πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας – όχι μόνο η Σοβιετική Ένωση αλλά και η Δύση επίσης – καθώς οι ραγδαίες αλλαγές που επίκεινται στο κόσμο δε μας αφήνουν με άλλη επιλογή. Αλλά από τη στιγμή που η Δύση επέμενε στην υποτιθέμενη νίκη της στο ψυχρό πόλεμο, σήμαινε ότι καμία αλλαγή δε χρειαζόταν στη παλιά ψυχροπολεμική σκέψη και οι παλιές μέθοδοι, όπως η χρήση στρατιωτικής δύναμης και πολιτικής και οικονομικής πιέσεις για να επιβάλεις ένα μοντέλο πάνω σε κάποιον, θα χρησιμοποιούταν και πάλι.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα Ηνωμένα Έθνη και το Συμβούλιο Ασφαλείας έγιαναν αναλώσιμα ή στη καλύτερη εμπόδια, ενώ το διεθνές δίκαιο απεικονιζόταν σαν μια βαριά κληρονομία του παρελθόντος. Αυτή ήταν η στάση των Ηνωμένων Πολιτειών και των υποστηρικτών τους στη πρώην Γιουγκοσλαβία το 1990 και στο Ιράκ το 2003. Αμερικάνικες αυθεντίες άρχισαν να μιλάνε για τις Ηνωμένες Πολιτείες σαν κάτι περισσότερο από υπερδύναμη [superpower], λέγοντάς την «υπερδύναμη» [hyperpower] ικανή να δημιουργήσει ένα «νέο είδος αυτοκρατορίας».

Σκεπτόμενος με τέτοιους όρους στην εποχή μας είναι μια αυταπάτη. Δε είναι να απορεί κανείς που το αυτοκρατορικό σχέδιο απέτυχε και ότι σύντομα έγινε ξεκάθαρο ότι ήταν μια αδύνατη αποστολή ακόμη και για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι στρατιωτικές επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, βασισμένες στη πεποίθηση ότι η δύναμη είναι ισχύς, υπέσκαπταν σοβαρά την Αμερικάνικη Οικονομία, ενώ επιπλέον προκάλεσαν το θάνατο δεκάδων χιλιάδων. Σήμερα πολλοί στη Δύση παραδέχονται ότι ήταν το λάθος μονοπάτι για να ακολουθήσεις, αλλά ο χρόνος για να δημιουργήσεις μια πραγματικά νέα παγκόσμια τάξη χάθηκε.

Η λαθεμένη ερμηνεία του τέλους του ψυχρού πολέμου, η εξαφάνιση από τη παγκόσμια αρένα ενός ισχυρού εταίρου με τις δικές του απόψεις – η μεταρρυθμιζόμενη Σοβιετική Ένωση – και η αποδυνάμωση της Ρωσίας είχαν επίσης αρνητικό αντίκτυπο και στις Ευρωπαϊκές υποθέσεις. Η Χάρτα του Παρισιού για τη Νέα Ευρώπη, που υπογράφτηκε το 1990 από Ευρωπαϊκά Έθνη, τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Καναδά – ένα σχέδιο για μια νέα αρχιτεκτονική της ασφάλειας στο κοινό Ευρωπαϊκό μας σπίτι – καταδικάστηκε στην εξαφάνιση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους αντίθετα αποφάσισαν να επεκτείνουν το ΝΑΤΟ ανατολικότερα, φέρνοντας τη στρατιωτική συμμαχία πιο κοντά στα Ρωσικά σύνορα ενώ αξίωνε για τον εαυτό του το ρόλο του παν-Ευρωπαϊκού ή ακόμη παγκόσμιου αστυνόμου. Αυτό οδήγησε σε σφετερισμό της λειτουργία των Ηνωμένων Εθνών και ως εκ τούτου την αποδυνάμωσε.

Στις αρχές του 1990 αποφασίστηκε ακόμη να επιταχυνθεί το μεγάλωμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επίσης ανατολικότερα. Παρά τα πραγματικά κατορθώματα της ΕΕ, τα αποτελέσματα αυτής της επέκτασης ήταν αμφιλεγόμενα, όπως είναι ιδιαίτερα ξεκάθαρο τους πρόσφατους μήνες με την χωρίς προηγούμενο Ευρωπαϊκή χρηματιστηριακή και οικονομική κρίση.

Οι προσδοκίες ότι όλα τα προβλήματα της ηπείρου μας θα λύνονταν με το χτίσιμο μιας Ευρώπης από τη Δύση ανατολικότερα δεν έχουν πραγματοποιηθεί, και στη πραγματικότητα ήταν καταδικασμένες να αποτύχουν. Μια πραγματικά ολοκληρωμένη και δημοκρατική Ευρώπη πρέπει να χτιστεί όχι απλά από τη Δύση αλλά και από την Ανατολή, συμπεριλαμβανομένη και της Ρωσίας. Συχνά θυμάμαι τη συνομιλία μου με το φθινόπωρο του 1989 με το Πάπα Ιωάννη Παύλο το Δεύτερο. Έναν άνθρωπο με βαθιά και περιεκτική ματιά για τον κόσμο και χωρίς θριαμβευτική ευφορία, χαρακτήρισε τη περεστρόικα σαν ένα ουσιαστικά σημαντικό βήμα στη κατεύθυνση της ελευθερίας και της δημοκρατίας όπως επίσης και μια ευκαιρία να χτιστεί μια πραγματικά ενωμένη Ευρώπη. Μιλώντας για την Ανατολή και τη Δύση, έλεγε ότι η «Ευρώπη πρέπει να αναπνέει με δύο πνεύμονες». Αλλά μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, οι Δυτικοί ηγέτες επέλεξαν ένα διαφορετικό μονοπάτι.

Σαν αποτέλεσμα, ο ρόλος και το βάρος της Ευρώπης στα διεθνή θέματα είναι πολύ μικρότερος των δυνατοτήτων της. Νέες διαχωριστικές γραμμές έχουν εμφανιστεί στην ήπειρό μας, τώρα πολύ πιο κοντά στα σύνορα της Ρωσίας, και δύο φορές – στη πρώην Γιουγκοσλαβία το 1990 και στη πρώην Σοβιετική Δημοκρατία της Γεωργίας το 2008 – οι συγκρούσεις οδήγησαν σε αιματοχυσία.

Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι ο κόσμος χωρίς τη Σοβιετική Ένωση δεν έχει γίνει πιο ασφαλείς, πιο δίκαιος και πιο σταθερός. Στη θέση μια νέας παγκόσμια τάξης – που είναι η επαρκής παγκόσμια διακυβέρνηση ώστε να εμποδιστούν οι διεθνείς σχέσεις από το να γίνουν επικίνδυνα ασταθείς – έχουμε ένα κόσμο σε αναταραχή, ένα κόσμο που πλανάται σε αχαρτογράφητα νερά. Η παγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 το έκανε αυτό ξεκάθαρο.

Η Δύση πρέπει να κάνει μια κριτική επανεξέταση όλων αυτών που προηγήθηκαν της χρηματιστηριακής κρίσης. Είναι πολλά περισσότερα από μια κρίση της διεθνούς οικονομίας ή ακόμη των οικονομικών μοντέλων που βασίζονται στον ανταγωνισμό των υπερκερδών την υπέρμετρη κατανάλωση που απογυμνώνει τις πηγές της γης και καταστρέφει τη φύση. Η κρίση γεννήθηκε μέσα από την αλαζονική πεποίθηση της «συλλογικής Δύσης» ότι είχε τις συνταγές για να λύσει όλα τα προβλήματα και ότι δεν υπήρχε εναλλακτική στη «Συμφωνία της Ουάσινγκτον», που υποστήριζε ότι δουλεύει το ίδιο για όλες τις χώρες.

Η κρίση, το τέλος της οποίας δε φαίνεται στο βάθος, φαίνεται να «ξεμέθυσε» κάποιους παγκόσμιους ηγέτες και τους παρακίνησε να αναζητήσουν συλλογικές λύσεις στα παγκόσμια προβλήματα. Αλλά τα αποτελέσματα μέχρι τώρα είναι μηδαμινά. Διεθνείς οργανισμοί, και ειδικά τα Ηνωμένα Έθνη, είναι σακατεμένα από τη μονομέρεια των Ηνωμένων Πολιτειών και του ΝΑΤΟ, ακόμη παραπαίουν, αδύναμα να πραγματώσουν το ρόλο τους στη διευθέτηση συγκρούσεων. Οι G8 δεν είναι επαρκείς αντιπρόσωποι της παγκόσμια κοινότητας, και οι G20 δεν έχουν γίνει ένας αποτελεσματικός μηχανισμός.

Η χάραξη πολιτικής και η πολιτική σκέψη είναι ακόμη στρατιωτικοποιημένες. Αυτό είναι σίγουρο με τις Ηνωμένες Πολιτείες, που δεν έχουν αποκηρύξει τις μεθόδους της πίεσης και του εκφοβισμού. Κάθε φορά που χρησιμοποιεί ένοπλες δυνάμεις ενάντια σε κράτη χωρίς πυρηνικά όπλα, χώρες σα το Ιράν γίνονται πιο πεπεισμένες στο να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του 21^ου αιώνα οι στρατιωτικές δαπάνες των ΗΠΑ υπολογίζονταν σχεδόν σαν τις μισές στη παγκόσμια δαπάνη για τις ένοπλες δυνάμεις. Τόση συντριπτική στρατιωτική υπεροχή από μια χώρα θα κάνει το στόχο ενός κόσμου ελεύθερου από πυρηνικά όπλα αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Κρίνοντας από το οπλικό πρόγραμμα των Ηνωμένων Πολιτειών και μια σειράς άλλων κρατών, οδηγούνται σε έναν νέο αγώνα οπλισμών.

Με κάνει να αναρωτιέμαι αν κάθε φορά που υπάρχει μια κρίση ή σύγκρουση, οι ηγέτες θα προσπαθούν να τη λύσουν καταφεύγοντας στη στρατιωτική δύναμη. Ο μόνος τρόπος να σταματήσει αυτός ο ατέρμονος κύκλος είναι να επανεξετάσεις τις αρχές της αμοιβαίας ασφάλειας, που συγκροτούν το κορμό της πολιτικής μας σκέψης εδώ και είκοσι χρόνια.

Τελικά, υπάρχει μια μετα-Σοβιετική Ρωσία και έχει ρόλο στο κόσμο. Κατά τη διάρκεια της περιόδου που ακολούθησε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Ένωση κράτησαν τις επαφές τους με τη Ρωσίας σε ένα επίπεδο αβεβαιότητας. Από τη μια μεριά υπήρχαν πολλαπλές διακηρύξεις για συνεργασία ή ακόμη και στρατηγική συμμαχία. Από την άλλη μεριά, της μετα-Σοβιετικής Ρωσίας δε της δόθηκε φωνή στη διαλεύκανση βασικών προβλημάτων, και εμπόδιο μπήκαν στο δρόμο της σύγκλισης με την Ευρωπαϊκή και παγκόσμια οικονομία. Φαίνεται ότι ενώ τις είχαν δοθεί πολλά «χτυπήματα στη πλάτη», τη Ρωσία ακόμη τη μεταχειρίζονται σαν μια εξωγενή, μη σοβαρή και εποικοδομητική δύναμη στα παγκόσμια θέματα.

Την ίδια στιγμή, οι Ρώσοι θυμούνται πως κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90 η Δύση πεισματικά πρότεινε και χειροκροτούσε τη «θεραπεία σοκ» – τις ριζικές μεταρρυθμίσεις που οδήγησαν στη κατάρρευση της Ρωσικής οικονομίας και καταδίκασαν δεκάδες χιλιάδες στη φτώχεια. Στα μάτια πολλών Ρώσων, σήμαινε ότι η Δύση δε θέλει μια αναζωογόνηση της Ρωσίας – ότι ήθελε μια Ρωσία μόνο σαν προμηθευτή υλών που «ήξερε τη θέση της».

Περίοδοι της αδυναμίας της Ρωσίας υπήρξαν και παλιότερα και πάντα αποδεικνυόταν σύντομες. Πρόσφατα, πολιτικές των ΗΠΑ και της ΕΕ προς τη Ρωσία έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται αυτό το γεγονός. Παρά τις δυσκολίες, η πολιτική προσέγγισης της Ρωσίας που ξεκίνησε ο Πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα έφερε ξεκάθαρα αποτελέσματα, όπως η «Νέα Στρατηγικά για τη Μείωση των Οπλισμών», που υπογράφτηκε το 2010. Αν και η «επανεκκίνηση» έχει ισχυρούς εχθρούς στην Ουάσινγκτον (και στη Μόσχα), ήταν σημαντική η αναγνώριση ότι η Ρωσία παραμένει ένας σημαντικός παίχτης στη παγκόσμια πολιτική και η συνεργασία μαζί της είναι ανεκτίμητη.

Είμαι πεπεισμένος ότι πρέπει να επιστρέψουμε στο μονοπάτι που χαράξαμε όταν τέλειωσε ο ψυχρός πόλεμος. Για ακόμη μια φορά, ο κόσμος χρειάζεται νέα σκέψη, βασισμένη όχι απλά στην αναγνώριση τον οικουμενικών αναγκών και της παγκόσμιας αλληλοεξάρτησης αλλά ακόμη και σε συγκεκριμένες ηθικές βάσεις. Σήμερα συχνά ακούς ότι η πολιτική είναι μια βρώμικη δουλειά, ασυμβίβαστη με την ηθικότητα. Όχι, η πολιτική γίνεται βρώμικη μόνο όταν δεν έχει ηθική βάση. Αυτό, ίσως, είναι το βασικό μάθημα που έχουμε διδαχθεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες.

Μετάφραση: Δημήτρης Πούλιος

ΠΗΓΗ: Nation