Βιομηχανικό προλεταριάτο στην Κύπρο: Η βιομηχανία Fast Food

του Κωνσταντίνου Κωνσταντίνου

Αφιερώνεται στην Ραντκα Νικόλοβα που απεβίωσε εν ώρα εργασίας στα σύγχρονα κάτεργα της Pizza Fan

Υπάρχει βιομηχανικό προλεταριάτο; Και μάλιστα στην Κύπρο; Η απάντηση που δίνει το κείμενο όχι μόνο αφορά όλες τις ανεπτυγμένες χώρες αλλά έχει μεγαλύτερη ισχύ εκτός Κύπρου, μιας και πραγματεύεται ένα τομέα που είναι εξ ορισμού πανομοιότυπος διεθνώς (franchise). Μάλιστα η Κύπρος παίρνεται μόνο ευκαιριακά και για προσωπικούς λόγους και η αναφορά σε αυτήν καταλαμβάνει ένα πολύ μικρό κομμάτι του κειμένου.

Η επιμονή σε τέτοιους όρους του παλιού καλού μαρξισμού μοιάζει παρωχημένη.Όροι όπως »αποβιομηχανοποίηση» και »μεταβιομηχανική κοινωνία» χρησιμοποιούνται πλέον ευρέως για την ανάλυση των ταξικών σχέσεων (εφόσον γίνεται παραδοχή ότι υπάρχουν καν τάξεις) φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι το βιομηχανικό προλεταριάτο, έτσι όπως το όριζε η κλασσική θεωρία έχει συρρικνωθεί δραματικά ή δεν υπάρχει καν: Ένα μεγάλο μέρος της βιομηχανίας έχει δώσει την θέση του στις »υπηρεσίες», αλλάζοντας τις υλικές συνθήκες παραγωγής και γενικότερα τις συνθήκες που έκαναν το βιομηχανικό προλεταριάτο όχι μόνο μια κατηγορία αλλά και το επαναστατικό υποκείμενο, βάζωντας στην θέση του την »άυλη εργασία», το κογκνιταριάτο, το πλήθος κ.ο.κ.

Η Κύπρος προβάλλεται σαν ένα νησί αποκλειστικά υπηρεσιών άρα η αναφορά σε μια τέτοια τάξη ακούγεται γραφική. Μέσα από μια πιο προσεκτική ματιά όμως φαίνεται ότι αυτό που για την σημερινή ριζοσπαστική θεωρία είναι πλέον αυτονόητο δεν είναι παρά χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπου η θεωρία αδυνατεί ή δεν θέλει να ξεφύγει από τον φετιχισμό του εμπορεύματος και την πραγμοποίηση αναπαράγοντας αστικες αντιλήψεις. Ο τομέας των fast food, ένας από τους πιο αναπτυσσόμενους τομείς που κατηγοριοποιούνται σαν υπηρεσίες, είναι το αντικέιμενο μας. Το δείγμα είναι η αλυσίδα μεξικάνου φαγητού Taco Bell η οποία είναι μια από τις μεγαλύτερες αλυσίδες φαγητού στον κόσμο με 6500 καταστήματα παγκοσμίως και ο βασικός ανταγωνιστής των McDonald’s στις ΗΠΑ. Με μια ανάλυση της φύσης, της έντασης και των υλικών συνθηκών της εργασίας, της παραγωγικής διαδικασίας και της σχέσης των εργαζόμενων με αυτήν γίνεται αντιληπτό ότι αυτές οι υπηρεσίες είναι πέρα για πέρα βιομηχανία με συνδυασμό φορντικών και μετα-φορντικών χαρακτηριστικών.

Η ειρωνία είναι ότι ενόσω ένα μεγάλο κομμάτι της ριζοσπαστικής/αριστερής διανόησης προσπαθούσε και κατάφερνε να πείσει για την ραγδαία αποβιομηχανοποίηση και γραφειοποίηση της οικονομίας και άρα την εξαφάνιση του προλεταριάτου, μέλη της αστικής διανόησης επεσήμαναν ακρίβως το αντίθετο ήδη από το ’70 με πληθώρα επιστημονικών άρθρων π.χ. στο Harvard Business Review (αυτήν την κομμουνιστική φυλλάδα). (Ενδεικτικοί τίτλοι: »The industrialization of service», »Production-line approach to service» του T. Levitt). Πέρα από την εύκολη και σωστότατη απάντηση ότι μεγάλο μέρος της παραδοσιακής βιομηχανίας δεν εξαφανίστηκε αλλά μετακινήθηκε σε άλλες ηπείρους, αυτό που οι αριστεροί θιασώτες της αποβιομηχανοποίησης και γραφειοποίησης αγνοούν είναι ο βαθμός βιομηχανοποίησης των υπηρεσιών. Ο T. Levitt στις έρευνες του χρησιμοποιεί τα McDonald’s σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας »υπηρεσίας» που αύξησε ραγδαία την αποδοτικότητα της εφαρμόζοντας πλήρως στην διαδικασία παραγωγής και στην λογική οργάνωσης τον φορντισμό. Πριν λίγα χρόνια οι Bowen και Youngdahl στην έρευνα τους με τίτλο » “Lean” service: in defense of a production-line approach» παίρνουν την σκυτάλη από τον Levitt και επισημαίνουν την »αλλαγή παραδείγματος» στις βιομηχανοποιημένες υπηρεσίες χρησιμοποιώντας αυτή την φορά το Taco Bell.

Η εν λόγω εταιρεία συνδυάζει με επαναστατικό τρόπο στοιχεία φορντισμού με στοιχεία του λεγόμενου »τογιοτισμού», ενός μοντέλου οργάνωσης της παραγωγής πρωτοεφαρμοσμένο στην Toyota που υπερβαίνει τον φορντισμό με κύρια στοιχεία: α) την διατήρηση μεν του mass-production αλλά μετατρέποντας το σε mass-customization και β) το JIT (Just In Time), δηλαδή την παραγωγή και τον εφοδιασμό της προσαρμοσμένο στις παραγγελίες. Με αυτά τα στοιχεία οι εταιρείες μπορούν πολύ καλύτερα να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του μετανεωτερικού πελάτη (αλλά και να τις διαμορφώσουν). Οι Bowen/Youngdahl όχι μόνο τονίζουν την τρομερή αλλαγή που έφερε η εφαρμογή αυτού του βιομηχανικότατου μοντέλου στο Taco Bell ξεπερνώντας σε αποδοτικότητα και παραγωγικότητα τα φορντικά McDonald’s, αλλά προτείνουν ένθερμα τέτοια βιομηχανοποίηση να εφαρμοστεί σε όλες τις υπηρεσίες (τα άλλα δύο παραδείγματα της θέσης τους περί εκβιομηχάνισης είναι μια αεροπορική εταιρεία και ένα νοσοκομείο!). Δεν παραλείπουν συνεχώς να τονίζουν ότι η βιομηχανία είναι ο πρωτοπόρος τον οποίο πάντα οι υπηρεσίες ακολουθούν και όχι το αντιθέτο. Τονίζουν βεβαίως ότι αυτό το μοντέλο »ενδυναμώνει» (empowering) τους εργαζόμενους, ενισχύει την συμμετοχή τους, την αυτονομία τους κτλ. Τέτοιοι ισχυρισμοί υπάρχουν και από τους αριστερούς υποστηρικτές της θέσης περί αποβιομηχανοποίησης. Το να ισχυρίζεται αυτό η αστική κοινωνιολογία είναι κατανοητό, αλλά η αριστερά; Πόσος κρετινισμός απαιτείται για να χαρακτηρίσεις την αποβλακωτική, μονότονη και με μισθό πείνας εργασία σε ένα τηλεφωνικό κέντρο ή σε ένα λογιστικό γραφείο δημιουργική και empowering;

Ο όλο και αυξανόμενος καταμερισμός της εργασίας, η μονότονη, τυποποιημένη και επαναλαμβανόμενη δουλειά και βεβαίως ο χαμηλότατος ή και ανύπαρκτος μισθός (»πρακτική εξάσκηση») είναι μερικά δείγματα της εφαρμογής της βιομηχανικής οργάνωσης στις υπηρεσίες.

Αλλά ο τομέας του fast food δεν είναι καν βιομηχανοποιημένες υπηρεσίες αλλά βιομηχανία σκέτη: παραγωγή υλικών εμπορευμάτων. Το γεγονός ότι η λιανική πώληση των εμπορευμάτων γίνεται αμέσως μετά την παραγωγή, ή καλύτερα η παραγωγή γίνεται κατά παραγγελία, ελάχιστα διαφέρει από αυτό που γίνεται στην Toyota. Πιο συγκεκριμένα, είναι μια σύμπτυξη στον χρόνο και στον χώρο της διαδικασίας της παραγωγής με την διαδικασία της ζήτησης και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων. Σύμπτυξη που συμβαλλεί στο να καλύπτει στην καθημερινότητα μας τον χαράκτηρα του κλάδου με τον μανδυά των υπηρεσιών. Αλλα εν τέλει δεν μπορεί να μας εμποδίσει να κατανοήσουμε ότι αυτά που βλέπουμε μπροστά μας σε ένα Mall ή σε ένα εμπορικό δρόμο δεν είναι παρά μίνι εργοστάσια με ένα τμήμα πώλησης στο μπροστινό μέρος. Πως γίνεται η παραγωγή συσκευασμένων τροφίμων όπως κονσέρβες να συνιστά »εργοστάσιο» και βιομηχανία (έτσι μετριέται στατιστικά) αλλά η πλέον εντατικοποιημένη και εκμεταλλευτική βιομηχανία μαζικής παραγωγής φαγητού όχι; Η φυσική παρουσία πελατών μας δημιουργεί μια ψευδαίσθηση. Όπου υπάρχει το εμπόρευμα, η εμπορευματική σχέση, φαινομενικά, επικαλύπτει την παραγωγική: αυτό είναι ο φετιχισμός του εμπορεύματος.

Ας εισέλθουμε τώρα σε αυτό το εργοστάσιο για να δούμε εν συντομία κάποια βασικά χαρακτηριστικά της παραγωγής. Καταρχήν έχουμε να κάνουμε με την παραγωγή υλικών εμπορευμάτων. Μια παραγωγή που, ανάλογα με την πελατεία, μπορεί να φτάσει σε τρομερά επίπεδα έντασης και ταχύτητας. »Καρδιά» είναι δύο μίνι γραμμες παραγωγής με τέσσερα διαφορετικά πόστα. Σε περιόδους αιχμής ο εργάτης μπορεί να στέκεται δουλεύοντας μανιωδώς σε ένα σημείο για ώρες χωρίς περιθώριο ανάπαυλας ούτε για να σκουπίσει τον ιδρώτα του. Και αυτό όχι γιατί απαγορεύεται αλλά γιατί λόγω της μεγάλης ταχύτητας παραγωγής η παραμικρή καθυστέρηση ενός δευτερολέπτου (sic) είναι ικανή να βαρυφορτώσει την γραμμή καθυστερώντας τις παραγγελίες. Οι οθόνες πάνω από τα κεφάλια βγάζουν ένα »average preparation time» για κάθε παραγγελία ο οποίος πρέπει να μένει κατω από το ένα λεπτό! Η διαδικασία είναι πλήρως εξορθολογικοποιημένη σε σημείο που η ποσοτήτα ενός υλικού, π.χ. μαρουλλιού, που ο συναρμολογητής τοποθετεί σε ένα συγκεκριμένο προιον έιναι καθορισμένη κατά γραμμάρια (π.χ. 26γρ). Οι κινήσεις των χεριών στην γραμμή παραγωγής (π.χ. που πρέπει την ταδε στιγμή να πάει το δεξί χέρι για να εξοικονομήσει και το τελευταίο δευτερόλεπτο) είναι και αυτές καθορισμένες: ο τευλορισμός δεν πέθανε. Οι κάμερες ελέγχουν και τιμωρούν την κάθε κίνηση (π.χ. αν πάρεις να φας μια πατάτα). Αν ληφθεί υπόψην ότι οι εργάτες δουλέυουν από 7 μέχρι και 14 ώρες την ημέρα τότε γίνεται κάπως αντιληπτό το επίπεδο της εξάντλησης.

Στην πραγματικότητα οι εργάτες αναγκάζονται να ζητούν να δουλεύουν τόσες ώρες λόγω του πολύ χαμηλού ωρομισθίου (3,70ευρώ/ώρα) σπρώχνοντας τον εαυτό τους στα όρια. Τα ξεσπάσματα αγανάκτησης δεν είναι σπάνια. (Χαρακτηριστικό περιστατικό: κατά την διάρκεια μιας κουραστικής βάρδιας, ένας μετανάστης εργάτης σταμάτησε την δουλειά απότομα, πήγε σε μια γωνιά και ξέσπασε σε κλάματα. Ρωτώντας τον γιατί κλαίει, απάντησε: »my life is too hard». Αμήχανοι και αδυνατώντας να απαντήσουμε στρέψαμε το κεφάλι και συνεχίσαμε την δουλειά αφήνοντας τον να κλαίει).Αυτός ο συνδυασμός φορντισμού, τευλορισμού και »πανοπτικής» πειθαρχίας συνθέτει το παραγωγικό μοντέλο-υπόδειγμα του μέλλοντος για να εφαρμοστεί σε όλο το εύρος των »υπηρεσιών», το πεδίον δόξης λαμπρόν της »ιδιωτικής πρωτοβουλίας» και της υγειούς επιχειρηματικότητας.

Αυτή η εξαντλητική και αποβλακωτική παραγωγή υλικών εμπορευμάτων βαφτίζεται υπηρεσίες. Στα στατιστικά του ποσοστό απασχόλησης της Κυπριακής Δημοκρατίας οι υπηρεσίες καταλαμβάνουν το 76,9% ενώ η βιομηχανία το 20,2% (Στατιστική υπηρεσία/2012. Είναι ενδιαφέρον ότι το ποσοστό μισθωτών είναι 83,4% και στην Ελλάδα 64%. Από αυτό ίσως μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στην Κύπρο και η υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο είναι μεγαλύτερη από ότι στην Ελλάδα). Οι εταιρίες κατασκευής φαγητού προσμετρώνται στην »μεταποίηση», στην βιομηχανία. Τα fast food όμως συγκαταλέγονται στις υπηρεσίες στην κατηγορία: »καταστηματα που πωλουν ετοιμα φαγητα». Που κατασκευάζονται αυτά τα φαγητά; πέφτουν από τον ουρανό; φυσικά μέσα στο κατάστημα, αλλά αυτή η μεταποίηση δεν υπάρχει πουθενά στις στατιστικές. Κρύβεται στην παραπανω κατηγορία. Στα »καταστήματα έτοιμων φαγητών» υπάρχουν 4000 εργαζομενοι, οι περισσοτεροι από αυτούς σε 3 εταιρίες. Στις υπηρεσίες συμπεριλαμβάνονται επίσης υπηρεσίες καθαρισμού και βιομηχανικού καθαρισμού, οικιακές βοηθοί, νοσοκόμες, τηλεφωνικά κέντρα, τηλεπικοινωνίες, εταιρίες απορριμάτων, επιδιορθώσεις εξοπλισμών και μηχανημάτων και βεβαίως κανονικοί χώροι εστίασης και τα ξενοδοχεία. Καταλαβαίνουμε πόσο συρρικνώνει κάποιος την εργατική τάξη θεωρώντας πως στις υπηρεσίες δεν υπάρχουν εργάτες είτε αυτό πρόκειται για την Κύπρο είτε για τις ΗΠΑ όπου οι εργαζόμενοι στα fast food ανέρχονται στα 3 εκατομύρρια.

Αυτό το προλεταριάτο που κρύβεται στις υπηρεσίες φέρει τις αντικειμενικές συνθήκες του επαναστατικού υποκειμένου. Είναι στην άλλη άκρη της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού, της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας και βρίσκεται σε άμεση και ασυμφιλίωτη σύγκρουση καθημερινά με την καρδία τουκεφαλαίου, την παραγωγική διαδικασία την οποία και έμαθε να βάζει σε λειτουργία. Βρίσκει τον εαυτό του καθημερινά να συνθλίβεται από την »αθόρυβη καταπίεση των παραγωγικών σχέσεων» και πουλάει την εργασιακή του δύναμη για 3 κ 60. Είναι η μόνη τάξη για την οποία η αλλαγή της σχέσης του ανθρώπου με την παραγωγή είναι άμεση και καθημερινή αναγκαιότητα. Είναι η τάξη που δεν φοβάται τους φασίστες γιατί τον τσαμπουκά, το νταηλίκη, τον σεξισμό και τον εκφοβισμό τα αντιμετωπίζει κάθε μέρα από τα αφεντικά και τους επιστάτες. Μαθαίνει αναγκαστικά την συνεργασία, την οργάνωση, την πειθαρχία, την συλλογικότητα και την αλληλεγγύη, κρίσιμα συστατικά της ταξικής πάλης και χαρακτηριστικά που έρχονται σε άμεση αντίθεση με αυτά που καλλιεργεί η εμπορευματική σχέση: τον εγωισμό, την ιδιοτέλεια, τον »πόλεμο όλων εναντίων όλων». Η τάση ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και όλων των δυνάμεων της ανθρωπότητας που σκάνε σαν κύμα πάνω στην ατομική ιδιοκτησία που τις περιορίζει ταυτίζεται με το υλικό, αντικειμενικό συμφέρον του προλετάριου να καταργηθεί αυτή η ιδιοκτησία. Σε αντίθεση με έναν μικροαστό η εργάτρια στο Taco Bellή στην Pizza Fan δεν έχει καμιά αυταπάτη ότι μπορεί κάποτε να περάσει στα χέρια της αυτή η επιχείρηση, δεν θα γίνει ποτέ βιομήχανος.

Η μόνη διαφορά με τον κλασσικό βιομηχανικό εργάτη είναι η χαμηλή συγκέντρωση στον χώρο. Σε αυτά τα καταστήματα ο μέγιστος αριθμός ατόμων φτάνει συνήθως τους 25. Αλλά αυτό το μόνο που αλλάζει είναι βαθμός δυσκολίας της οργάνωσης και της ανάπτυξης της ταξικής συνείδησης σε αυτό τον κατακερματισμένο φορντισμό και κάνει το έργο του κτισίματος της τάξης σαν τάξης ακόμα πιο επίπονο. Δεν αλλάζει τους αντικειμενικές συνθήκες της ύπαρξης του σαν κύρια παραγωγική δύναμη και τον αντικειμενικό του χαρακτήρα σαν η τάξη που »ζητώντας την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας ανάγει σαν αρχή για την κοινωνία αυτό που η κοινωνία έχει ήδη θέσει σαν αρχή για αυτό». Ειναι καταδικασμένο, με την ύπαρξη της ιδιοκτησίας, να ζει την μισθωτή σκλαβιά ή να πεθάνει ένα πρωινό μέσα στην κουζίνα. Είναι το αρνητικό σε λειτουργία μέσα στον κόσμο, που είναι τίποτα και θα γίνει τα πάντα.